परिचय
ऐसे शब्द जिनके अर्थ समान हों उन्हें समानार्थक या पर्यायवाची शब्द कहते है या किसी शब्द-विशेष के लिए प्रयुक्त समानार्थक शब्दों को पर्यायवाची शब्द कहते हैं। यद्यपि पर्यायवाची शब्दों के अर्थ में समानता होती है, लेकिन प्रत्येक शब्द की अपनी विशेषता होती है और भाव में एक-दूसरे से किंचित भिन्न होते हैं।
महत्वपूर्ण पर्यायवाची शब्द
अ
- अग्नि : आग, अनल, पावक, दहन, वह्नि, कृशानु
- अतिथि : मेहमान, पाहुन ,आगंतुक, अभ्यागत।
- अमृत : देवभोग, मधु, सुधा, पीयूष, अमी, सोम, सुरभोग।
- अश्व : घोड़ा, आशुविमानक, तुरंग, घोटक, हय, हरि, तुरंग, बाजि, सैंधव, रविपुत्र।
- अधर्म : पाप, अनाचार, अनीत, अन्याय, अपकर्म, जुल्म।
- अचल : अडिग, अटल, स्थिर, दृढ, अविचल।
- अनुपम : अनोखा, अनूठा, अपूर्व, अद्भुत, अद्वितीय, अतुल।
- अंबा : माता, जननी, मां, जन्मदात्री, प्रसूता।
- अलंकार : आभूषण, भूषण, विभूषण, गहना, जेवर।
- अहंकार : दंभ, गर्व, अभिमान, दर्प, मद, घमंड, मान।
- अरण्य : जंगल, वन, कानन, अटवी, कान्तार, विपिन।
- अंकुश : नियंत्रण, पाबंदी, रोक, अंकुसी, दबाव, गजांकुश।
- अंतरिक्ष : खगोल, नभमंडल, गगनमंडल, आकाशमंडल।
- अंतर्धान : गायब, लुप्त, ओझल, अदृश्य।
- अंबर : आकाश, आसमान, गगन, फलक, नभ।
- अंतर्गत : शामिल, सम्मिलित।
- असुर : दनुज, दैत्य, राक्षस, दानव, तमचर, निशाचर, रजनीचर
- अंधकार : अंधेरा, अंधियारा, तम, तमस, तमिस्र, तिमिर
अपमान : अनादर, अवहेलना, अवज्ञा, अवमान, तिरस्कार
आ
- आदर्श : प्रतिमान, मानक, प्रतिरूप, नमूना।
- आयु : अवस्था, उम्र, वय, जीवनकाल, वयस्, जिन्दगी।
- आभूषण : अलंकार, भूषण, गहना, आभरण, जेवर, टूम।
- आँख : नेत्र, नयन, चक्षु, दृग, लोचन, अक्षि, नजर, अक्ष।
- आकाश : नभ, अनन्तं, अभ्रं, पुष्कर, शून्य, तारापथ, अंतरिक्ष, आसमान, फलक, व्योम, दिव, खगोल, गगन, अम्बर।
- आत्मा : प्राणी, प्राण, जान, जीवन, चैतन्य, ब्रह्म, क्षेत्रज्ञ, सर्वज्ञ, सर्वव्याप्त, विभु, जीव।
- आयुष्मान : दीर्घायु, चिरंजीव, दीर्घजीवी, शतायु।
- आदर्श : प्रतिमान, मानक, प्रतिरूप, नमूना।
- आम : अतिसौरभ, रसाल, फलराज, आम्र, सहकार, पिकबंधु, च्युतफल।
इ
- इंद्र : पुरंदर, शक्र, शचिपति, सुरपति, देवराज, मघवा, देवेश, शतक्रतु, सुत्रामा, वासव, सुरेश, वृहत्रा, अमरपति, पर्वतारि, वीडौजा, कौशिक, शतमन्यु।
- इंद्रधनुष : सूरधनु, इंद्रायुध, शक्रचाप, सप्तवर्ण।
- इंद्राणी : पुलोमजा, शची, इन्द्रा, इंद्रवधू, ऐन्द्री।
- इनाम : पुरस्कार, पारितोषिक, पारितोषित करना, बख्शीश।
- इजाजत : स्वीकृति, मंजूरी, अनुमति।
- इज्जत : मान, प्रतिष्ठा, आदर, आबरू।
- इशारा : संकेत, इंगित, लक्ष्य, निर्देश।
- इलजाम : आरोप, लांछन, दोषारोपण, अभियोग।
- इच्छा : लालसा, लिप्सा, चाह, आकांक्षा, अभिलाषा, कामना
ई
- ईर्ष्या : स्पर्धा, मत्सर, डाह, जलन, कुढ़न।
उ
- उत्पत्ति: उद्भव, जन्म, जनन, आविर्भाव।
- उपदेश : दीक्षा, नसीहत, सीख, शिक्षा, निर्देशन।
- उचित : ठीक, मुनासिब, वाज़िब, समुचित, युक्तिसंगत, न्यायसंगत, तर्कसंगत, योग्य।
- उपवन : बाग़, बगीचा, उद्यान, वाटिका, पुष्पोद्यान, फुलवारी, पुष्पवाटिका, गुलिस्तान, चमन, गुलशन।
- उपकार : भेंट, नजराना, भलाई, नेकी, उद्धार, अच्छाई, परोपकार, कल्याण, अहसान, आभार, तोहफा।
- उपहास : परिहास, मजाक, खिल्ली।
- उदाहरण : मिसाल, नजीर, दृष्टान्त, कथा-प्रसंग, नमूना, दृष्टांत।
- उषाकाल : अरुणोदय, प्रातः, प्रभात।
ऐ
- ऐश्वर्य : वैभव, संपन्नता, धन-संपत्ति, श्री, महत्ता, विभूति, बड़प्पन, समृद्धि, दौलत।
- एकांत : निर्जन, सुनसान, शून्य।
ओ
- ओजस्वी : बलिष्ठ, बलशाली, बलवान, ओजशाली, शक्तिमान, तेजस्वी।
औ
- औषधि : दवा, दवाई, भेषज।
क
- कर्ण : सूर्यपुत्र, राधेय, कौन्तेय, पार्थ, अंगराज, सूतपुत्र।
- कनक : कंचन, सुवर्ण, हिरण्य, हेम, हाटक, सोना, स्वर्ण।
- कबूतर : कपोत, हारील, पारावत, परेवा, रक्तलोचन।
- कपड़ा : अंबर, पट, पोशाक, लिबास, दुकूल, परिधान,चीर, वसन, वस्त्र।
- कमल : जलज, पंकज, अम्बुज, सरोज, शतदल, नीरज, इन्दीवर, सरसिज, अरविन्द, नलिन, उत्पल, सारंग, शतपत्र, राजीव, पद्म, अब्ज, पुण्डरीक, सरसीरुह, वारिज, कुशेशय।
- कली : कलिका, मुकुल, कुडमल, डोंडी, गुंचा, कोरक।
- कपूर : घनसार, हिमवालुका।
- कर : हाथ, हस्त, बाहु, पाणि, भुज।
- कर्तव्य- कर्म, कृत्य, विधेय।
- कान्ति : प्रकाश, आलोक, उजाला, दीप्ति, छवि, सुषमा,आभा, प्रभा, छटा, द्युति।
- कामदेव : मदन, काम, कंदर्प, मनोज, स्मर, मीनकेतु, मनसिज, मार, रतिपति, मन्मथ, अनंग, शंबरारि, कसुमेष, पुष्पधन्वा।
- किरण : अंशु, रश्मि, कला, कर, गो, प्रभा, दीधिति, मयूख, मरीचि, प्रभा।
- किनारा : तट, कूल, तीर, कगार, पुलिन।
- कुत्ता : सारमेय, सोनहा, शुनक, गंडक, कुकर, श्वान, कुक्कुर।
- केला : कदली, भानुफल, गजवसा, कुंजरासरा, मोचा, रम्भा।
- कौआ : काक, वायस, काण, काग, बलिपुष्ट, करकट, पिशुन।
- कंठ : गला, शिरोधरा, ग्रीवा, गर्दन।
- कुबेर : धनद, यक्षराज, धनाधिप, यक्षपति, किन्नरेश, राजराज, धनेश।
- कृतज्ञ : ऋणी, आभारी, अनुग्रहित, उपकृत।
- कीर्ति : प्रसिद्धि, यश
- कच रोम, शिरोरूह, बाल, केश, कुन्तल, चिकुर, अलक
- कपड़ा परिधान, वस्त्र, पट, चीर, वसन, अम्बर, दुकुल
- कान कर्ण, श्रोत, श्रुतिपुट, श्रवण
ख
- खेल : क्रीड़ा, केलि, तमाशा, करतब।
- खिड़की- रोशनदान, बारी, दरीचा, वातायन, गवाक्ष, झरोखा।
- खग : पक्षी, द्विज, विहग, नभचर, अण्डज, शकुनि, पखेरु
ग
- गरुड़ : खगेश, खगपति, नागांतक, सुपर्ण, वैनतेय।
- गाय : भद्रा, गौरी, सुरभी, धेनु, गऊ, गौ,गैया, पयसि्वनी, दोग्धी।
- गंगा : देवनदी, भागीरथी, सुरसरिता, जाह्नवी, मन्दाकिनी विष्णुपदी, सुरसरि, देवपगा, त्रिपथगा, सुरधुनी।
- गन्ना : ईक्षु, ऊख, ईख, पौंड़ा।
- गणेश : एकदन्त, गणपति, गजवदन, मूषकवाहन, लम्बोदर, विनायक, गजानन, भवानीनन्दन।
- गुप्त : गूढ़, रहस्यपूर्ण, परोक्ष, छिपा।
- गुरु : आचार्य, उपाध्याय, शिक्षक
- गृह : भवन, घर, सदन, गेह, निकेतन, आलय, मन्दिर
- गेंद : कन्दुक, गिरिक, गेन्दुक।
- गधा : खर, वैशाखनन्दन, गर्दभ, रासभ, लम्बकर्ण,धूसर।
- गीदड़ : नचक, शिवां, सियार, जंबुक, श्रृंगाल।
- गोद : पार्श्व, अंक, उत्संग, गोदी, क्रोड।
घ
- घड़ा : घट, कलश, कुंभ, घटक, कुट।
- घी : हव्य, अमृतसार, क्षीरसार, आज्य।
- घास : शष्प, शाद, शाद्वल, तृण, दूर्वा, दूब।
- घृणा : अरुचि, नफरत, जुगुप्सा, अनिच्छा, विरति, घिन।
- घर : आलय, आवास, गेह, गृह, सदन, निवास, भवन, वास, वास -स्थान, शाला, निकेतन, निलय
च
- चाँदनी : चंद्रिका, कौमुदी, हिमकर, अमृतद्रव, उजियारी,ज्योत्स्न्ना, चन्द्रमरीचि, कलानिधि, चन्द्रप्रभा, जुन्हाई।
- चंदन : श्रीखण्ड, गंधराज, गंधसार,मंगल्य, हरिगंध, मलय, दिव्यगंध, मलयज, दारूसार।
- चरण : पॉंव, पद, पग, पाद, पैर
- चर्म : खाल, चमड़ी, त्वचा, त्वक्।
- चाँदी : जातरूप, रजत, रुपक, रूपा, कलधौत, रूप्य, खर्जूर।
- चूहा : खंजक, इन्दुर, मूषक, आखु, गणेशवाहन, मूसा।
- चोर : तस्कर, रजनीचर, मोषक, कुंभिल, साहसिक, दस्यु।
- चोटी : श्रृंग, कूट, शिखा, शिखर, शीर्ष, चूड़ा।
- चंद्रमा : सुधाकर, शशांक, रजनीपति , निशानाथ , सुधांशु।
- चमक : ज्योति, प्रभा ,शोभा ,छवि, आभा।
- चन्द्रमा : चन्द्र, शशि, सोम, विधु, सुधांशु, हिमांशु, राकेश, शशांक, मयंक, रजनीश, महाताब, तारकेश्वर।
छ
- छाछ : गोरस, मठा, दधि स्वेद, मट्ठा।
- छुट्टी : अवकाश, फुर्सत, विश्राम, विराम, रुखसत।
ज
- जल : नीर, सलिल, जीवन, तोय, उदक, पानी, पय, अंबु, अंभ, रस, आप, आब, वारि ।
- ज्योति : दीप्ति, आभा, छवि, द्युति, प्रभा, भा, रुचि, रोचि
- जगत् : विश्व, दुनिया, जगती, संसार, भव, जग, जहान्, लोक, भुवन।
- जीभ : जबान, जिह्वा, रसिका, वाणी, वाचा, रसना, रसज्ञा
- जहर : हलाहल, विष, गरल, कालकूट, गर।
झ
- झंडा : पताका, केतु, निसान, ध्वज, केतन, वैजयंती।
- झूठ : मिथ्या, अनृत, मृषा, असत्य।
- झरना : स्रोत, झर, प्रपात, सोता, निर्झर।
ड
- डरावना : भयंकर, भीषण, करालै।
त
- तलवार : खड्ग, करवाल, कृपाण, चन्द्रहास, असि, खंग, शमशीर।
- तालाब : तड़ाग, सर, जलाशय, सरसि,ताल,पद्माकर, पुष्कर, सरोवर।
- तांबा : रक्तधातु, ताम्र, तामा, ताम्रक।
- तरकस : तूणीर, निषंग, तूणी, उपासंग, इषुधि।
- तारा : तारक, नक्षत्र, तारिका, सितारा।
- तरुण : युवा,जवान, युवक।
- तोता : शुक, सुआ, सुग्गा, कोर, सुअरा, दाडिमप्रिय, रक्ततुंड।
- तीर : बाण, शर, विशिख, शिलीमुख, अनी, सायक
- तरुवर : वृक्ष, पेड़, पादप, रूंख, द्रुम, तरु, विटप
थ
- थोड़ : स्वल्प, अल्प, किंचित्, परिमित, लघु, कम।
- थन : कुच, स्तन, वक्षोज, उरोज, पयोधर।
द
- दीपक : दीया, प्रदीप, दीप, दीया, ज्योति, चिराग।
- दूध : पय, क्षीर, गौरस, दुग्ध, स्तन्य।
- द्रौपदी : कृष्णा, पांचाली, सैरंध्री, याज्ञसेनी।
- दुःख : व्यथा, क्लेश, पीड़ा, कष्ट, संताप, वेदना ।
- देवता : वृंदारक, अजर, निर्जर, अमर्त्य, अमर, देव, सुर, विबुध, आदित्य।
- दुर्जन : पामर, खल, बदमाश, दुष्ट ।
- दिन : अह्न, दिवस, वासर, दिवा, वार।
- दया : कृपा, अनुकंपा, करुणा, अनुग्रह।
- दंगा : उपद्रव, उत्पात, शोरगुल, लड़ाई, झगड़ा, फ़साद।
- दफा : बेर, आवृत्ति, बार।
- दलना : पीसना, कुचलना, मसलना, नष्ट करना, ध्वस्त करना, तोड़ना, खंडित करना।
- दस्ता : डंडा, सोंटा, छड़ी, टुकड़ी, दल, समूह।
- दुर्दशा : बुरी, दशा, खराब, हालत, अवस्था, दुर्गति।
- दाॅंत : दशन, रदन, रद, द्विज, दन्त, मुखखुर
- दास : चाकर, सेवक, अनुचर, भृत्य, किंकर, परिचारक
- दीन : गरीब, रंक, दरिद्र, अकिंचन, निर्धन, कंकाल
- देह : काया, तन, शरीर, वपु, गात
- दुर्गा : चामुण्डा, कल्याणी, कालिका, भवानी, चण्डी
- दधि : दही, गोरस, मट्ठा, तक्र
ध
- धनुष : पिनाक, सारंग, चाप, धनु, कार्मुक, कमान, सरासन, कोदंड, विशिखासन।
- धूप : घाम, धर्म, निदाघ, आतप, रविप्रभा।
- धन : द्रव्य, अर्थ, वित्त, पूंजी, संपदा, सम्पत्ति, राशि, मुद्रा।
- ध्येय : प्रयोजन, अभिप्राय, लक्ष्य, मकसद, उद्देश्य।
- धुन : लगन, झुकाव, लगाव, तरंग, लहर, मौज।
न
- नियति : प्रारब्ध, भाग्य, दैव्य, भावी, होनी।
- नदी : सरिता, वाहिनी, अपगा, निर्झरिणी शैवालिनी, शैलजा, सिंधुगामिनी, तरंगिनी, स्रोतस्विनी, तटिनी।
- नम्र : सुशील, शिष्ट, विनीत, विनयशील, विनयी।
- नाव : पोत, नौका, नौ, जलयान, बेड़ी, डोंगी, नैया, तरिणी, तरी, जल वाहन।
- नारद : ब्रह्मर्षि, ब्रह्म-पुत्र, देवर्षि, ब्रह्मर्ष।
प
- पास : समीप, निकट, आसन्न, सामीप्य, सन्निकट, उपकण्ठ, सानिध्य
- पुष्प : फूल, गुल, कुसुम, सुमन, प्रसुन, पुहुप
- प्रवाल : रक्तमणि, लतामणि, मूॅंगा, विद्रुम, रक्तांग
- प्रातः : सुबह, सवेरा, प्रभात, उषा, अरुणोदय, अहर्मुख
- पृथ्वी : भू, भूमि, अवनि, अचला, धरा, मही,इला, मेदिनी
- पशु : जानवर, चौपाया, चतुष्पद, मृग
- पाताल : नागलोक, रसातल, अधोभुवन, उरगस्थान
- पत्ता : पान, पत्र, दल,पल्लव, पर्ण, द्रुमदल, किसलय
- पति : कांत, ईश, स्वामी, भरतार, वल्लभ, नाथ, प्राणेश
- पत्थर : पाषाण, पाहन, उपल, अश्म, शिलाखण्ड, प्रस्तर।
- पथ : बाट, मग, मार्ग, राह, पंथ, रास्ता।
- पंकज : कमल, राजीव, पद्म, सरोज, नलिन, जलज।
- पगड़ी : पगिया, मुरैठा, साफा, प्रतिष्ठा, मान-मर्यादा, भेंट, उपहार।
- परोपकार : परहित, भलाई, नेकी, परकाज, परमार्थ, परार्थ।
- पुत्र : बेटा, लाल, सुत, तनय, आत्मज, पूत, तनुज, नन्दन, तात।
- परतन्त्र : पराधीन, परवश,पराश्रित, गुलाम, अधीन।
- पार्वती : गिरिजा, अम्बिका, भवानी, गौरी, शिवा, शैलसुता, अम्बिका, उमा।
- पिता : तात, जनक, जनयिता, बाप , पितृ।
- पर्वत : पहाड़, अचल, भूधर, गिरी, महीधर, शैल, नग, मेरु।
- पल्लव : किसलय, पर्ण, पत्ती, कोपल, पात।
- पुत्री : बेटी, सुता, तनया, आत्मजा, तनुजा, नन्दिनी, दुहिता।
- प्रगति : विकास, उन्नति, श्रीवृद्धि, तरक्की।
- प्रख्यात : प्रसिद्ध, विख्यात, मशहूर, यशस्वी।
- प्रिया : प्रेयसी, प्यारी, वल्लभा, प्रभात।
फ
- फसल : शस्य, पैदावार, उपज, खिरमन, कृषि- उत्पाद।
- फूट : मतभेद, मनमुटाव, अनबन, परस्पर, कलह।
- फल : परिणाम, नतीजा, लाभ, प्रभाव
- फूल- पुष्प, कुसुम,पुहुप, सुमन, प्रसून।
ब
- बादल : पयोधर, मेघ, जलधर, बलाहक, अंबुद, वारिद, पयोद, नीरद, घन, जलद, वारिवाह।
- बंजर : अनुपजाऊ, अनुर्वर, ऊसर।
- बख़ी : कंजूस, मक्खीचूस, कृपण, खसीस, सूम, मत्सर।
- बंदर : हरि, कपि, मर्कट, वानर, कपीस, शाखामृग।
- बाघ : व्याघ्र ,शार्दुल, चित्रक, व्याल।
- बादल : मेघ, घन, जलद, पयोधर, धाराधर, जलधर, वारिद, नीरद, वारिधर।
- बालक : बच्चा, बाल, शिशु, कुमार, किशोर, लड़का, शावक
- बालिका : गौरी, कन्या ,बेटी ,कुमारी, किशोरी।
- ब्राह्मण : विप्र, द्विज, भूसुर, भूदेव, अग्रजन्मा, महीदेव।
- ब्रह्मांड : दुनिया, जगत, विश्व, संसार, जगती।
- ब्रह्म : प्रजापति, विधाता, विधि, विरंचि, चतुरानन, स्वयंभू।
- बगीचा : बाग, उपवन, वाटिका, उद्यान, निकुंज।
- बचपन : बालपन, लड़कपन, बाल्यावस्था, बचपना।
- बसंत : ऋतुराज, मधु, पिकान्नद, मदनमीत, ऋतुपति, मधुमास, कुसुमाकर।
बुद्धि : धी, मेधा, मति, प्रज्ञा, मनीषा
बिजली : विद्युत, चपला, चंचला, तडित, दामिनी, सौदामिनी
भ
- भाई : बन्धु, भ्राता, सहोदर, भैया, तात, सगर्भा, सजाता
- भारती : वाणी, वागीश, वागीश्वरी, शारदा।
- भव्य : शानदार, रमणीय, दिव्य, मनोहर।
- भौंरा : भ्रमर,षट्पद, भृंग, अलि, मधुकर, मधुप, सारंग।
- भोला : सरल, सीधा, निश्छल, अकुटिल।
- भय : त्रास, भीति, डर, खौफ, आतंक।
म
- मक्खन : माखन, नवनीत, दधिसार, लौनी
- मनुष्य : मानव, नर, जन, मनुज, मानुष, आदमी, मर्त्य
- मृग : हरिण, कृष्णसार, कुरंग, सारंग, कस्तुरी, चमरी
- मुर्ख : जड़, अज्ञानी, निर्बुद्धि, अज्ञ, मूढ़
- मुख : वदन, आनन, वक्र, मुहॅं, चेहरा
- माता : जननी, मां, अम्बा, प्रसू, मात, जन्मदायिनी
- महादेव : नीलकंठ, शिव, शंकर, शंभु, पशुपति, त्रिनेत्र, हर
- मृत्यु : निधन, मौत, देहावसान, मरण, देहान्त, स्वर्गवास
- मोक्ष : कैवल्य, मुक्ति, सद्गति, निर्वाण, परम पद।
- मुलाकात : मिलन, भेंट, मेल, मिलाप, दर्शन।
- मधुप : भ्रमर, अलि, भौंरा, भृंग, षट्पद, मधुकर, द्विरेफ, चंचरीक, मिलिंद।
- मुर्गा : कुक्कुट, ताम्रचूड़, तमचुर, अरुणशिक, अरुणचूड़।
- मेंढक : हरि, दादुर, दर्दुर, वर्षाभू, मंडूक, भेक, शालूर।
- मैना : चित्रलोचना, सारिका, मधुरालया।
- मोर : शिखी, शिव-सुत-वाहन, कलाजी, सारंग, नीलकंठ, केकी, मयूर ।
- मूँगा : रक्तमणि, रक्तांग, प्रवाल, विद्रुम।
- मोती : मोक्तिक, मुक्ता, शशिप्रभ, सीपिज।
य
- यमुना : कालिंदी, तरणि-तनुजा, सूर्यजा, अज रवितनया, जमुना, कृष्णा, रविसुता|
- युद्ध : विग्रह, रण, समर, संग्राम, जंग, लड़ाई।
- युवक : जवान, तरूण, युवा, नवयुवक, नौजवान
- युवती : तरुणी, श्यामा, रमणी, प्रमदा, सुंदरी वनिता, कांता, किशोरी, श्यामा, नवांगना, त्रिया।
- यम : कीनाश, जीवितेश, श्राद्धदेव, दण्डधर, सूर्यपुत्र।
- यमराज: अंतक, धर्मराज, कृतान्त।
- यात्रा : सफर, गमन, तीर्थाटन, प्रयाण, प्रस्थान।
र
- रात : रात्रि, शर्वरी, राका, निशा, रजनी, यामिनी, विभावरी।
- रमा : श्री, कमला, विष्णुप्रिया, इंदिरा, लक्ष्मी, पद्मा, सिन्धुजा लक्ष्मीकांता।
- राजमहल : राजभवन ,राजप्रसाद,राजमंदिर।
- राजा : भूप,नृपति, नरेश, महीप, नरेंद्र, महीन्द्र, महीपाल क्षत्र, क्षत्री, द्विजलिंगी, नाभि, नृप, पार्थिव, बाहुज, मूर्द्धक, मूद्र्धाभिषिक्त, राजन्य, वर्म, विराज, विराट, वीर, सार्वभौम।
- राधा : हरिप्रिया ,राधिका, ब्रजरानी।
- राम : रघुपति ,राघव ,रघुनंदन ,रघुवर ,सीतापति।
- रानी : महारानी, महाराज्ञी, राजपत्नी, राज्ञी, राजवधू
- रावण : लंकेश, लंकापति, दशानन दशकण्ठ।
- रवि : सूर्य, भानु, आदित्य, दिनकर, दिनेश, मार्तण्ड
- रश्मि : कर , अंशु, मरीच, मयूख, किरण।
ल
- लक्ष्मण : लखन, सौमित्र, शेष, अनन्त।
- लज्जा : संकोच, लाज, ह्या, शर्म।
- लहर तरंग, वीचि, लहरी, ऊर्मि, हिलोर
व
- वस्त्र : पट , परिधान, अम्बर, वसन, चीर।
- वाकिफ : ज्ञाता, जानकार, अनुभवी।
- वाणी : वचन, गिरा, भारती,भाषा, बोली।
- विद्वान : विदुष, प्राज्ञ, पण्डित, कोविद, विज्ञ, सुधी।
- वल्लभ : पति, प्रियतम, प्रिया, प्राणनाथ।
- वृक्ष : पेड़ , पादप, शाखी, तरु, विटप।
- वायु : अनिल, समीर, पवन, हवा।
- वज्र : भेदी, भिदूर, दंभोलि, अशनि, कुलिश, पवि।
- विष : गर, गरल, कालकूट, जहर, हलाहल।
- विवाह : शादी, ब्याह, पाणिग्रहण, परिणय, प्रणय, सूत्रबन्धन
- विष्णु जनार्दन, रमेश, चक्रपाणि, चतुर्भुज, गदाधर, दामोदर
श
- शरीर : देह, काया, तन, बदन, कलेवर, गात, विग्रह।
- शत्रु : द्वैषी, दुश्मन, अरि, रिपु, विपक्षी, अमित्र, अराति, बैरी।
- शुक : तोता, कीर, सुग्गा, सुआ, रक्ततुण्ड, दाड़िम-प्रिय
- शिकारी : लुब्धक, बहेलिया, आखेटक, अहेरी, व्याध।
- शेषनाग : धरणीधर, फणीश, सहस्रासन, सर्पपति।
- शिव : त्रिनेत्र, वामदेव, शंकर, पशुपति, महेश, हर, त्रिलोचन, रुद्र, उमापति, महादेव, नीलकंठ, भूतेश, व्योमकेश।
स
- संध्या : साॅंझ, शाम, निशारंभ, दिवावसान, दिवसावसान, दिनांत, सांय, गोधूलि, प्रदोषकाल।
- स्वर्ग : परमधाम, द्यौ, सुरलोक, देवलोक, द्युलोक, नाग, इन्द्रपुरी।
- स्त्री : महिला, नारी, कामिनी, अबला, ललना, रमणी, तिय
- स्वर : शब्द, ध्वनि, निनाद, रव, मुखर, नाद, घोष।
- सुरभि – सुगंध, इष्टगंध, घ्राण, तर्पण, सौरभ, सुवास।
- सेना : अनी, वाहिनी, सैन्य, फौज, चमू, दल, कटक।
- सखी : सहेली, सहचरी, सजनी, आली, सैरंध्री।
- सूर्य : दिनकर, दिवाकर, भास्कर, आदित्य, सविता, अर्क, हरि, रवि, भानु, सहस्रांशु, प्रभाकर, अंशुमाली, दिनेश, मार्तंड, पतंग, पूषा, दिनमणि, अहर्पति, आफताब।
- सर्प : फणी, साँप, व्याल, पन्नग, अहि, नाग, विषधर, भुजंग, उरग, सरीसृप।
- समुद्र : सिंधु, पारावार, पयोधि, नीरधि, वारिधि, उदधि, जलधि, रत्नाकर, सागर, सिंधु, अब्धि, नदीश।
- सरस्वती : गिरा, वाक्, वाग्देवी, भारती, शारदा, वीणापाणि, हंसवाहिनी, वागीश्वरी।
- सिंह : हरि, केसरी, केशी, वनराज, मृगेन्द्र, मृगराज, शार्दूल, केहरि, नाहर।
ह
- हंस : चक्रांग, मानसौक, कलहंस, मराल, कारंडव, सरस्वतीवाहन।
- हाथ : कर, पाणि, बाहु, भुजा, हस्त
- हाथी : गज, हस्ती, मातंग, द्विरद, गयंद, सिंधुर, दंती, कुंभी, वितुण्ड, कुंजर, द्विप, नाग, करि।
- हनुमान : मारुति, अंजनिसुत, पवनसुत, वज्रांग, आंजनेय, कपीश, महावीर, मारुतनन्दन, वज्रांग।
- हिमालय : हिमप्रस्थ, हिमांचल, हिमाद्रि, नगाधिराज।
- हीरा : मणिवर, वज्रमणि, हीरक, कुलिश।
- हृदय : वक्षस्थल, हृद, मन, अंतस, दिल, कलेजा, उर, हिय, वक्ष।
- हिरण : कुरंग, सारंग, मृग, चमरी, कृष्णसार ।
- हवा : वायु, अनिल, समीर, पवन।
क्ष
- क्षमारहित : अक्षम, अशक्त, असमर्थ, क्षमाशून्य।
- क्षमाशील : क्षम, क्षमी, क्षमावान, क्षमित, क्षमिता, तितिक्षु, प्रभूष्णु, शक्त, शान्तियुक्त, सह, सहन, सहिष्णु।
- क्षत्राणी : क्षत्राणी, क्षत्रिय पत्नी, क्षत्रिया, क्षत्रियाणी, क्षत्रियी, क्षत्री पत्नी, महारानी, राजपत्नी, रानी, वीरपत्नी, वीरमाता, वीरस्नुषा, वीरा।
- क्षण : अदिष्ट, अवसर, उत्सव, काल, घड़ी, छन, छिन, मौका, दण्ड, निमेष, प्रसंग, पल, बेला, मुहूर्त, वक्त, विरियाँ, समय, समय भाग।
- क्षत : आघात, काटना, क्षति, घायल, घाव, जख्म, नाश, पीड़ित, मारना, फोड़ा, व्रण।
- क्षत्रिय : क्षत्र, क्षत्री, द्विजलिंगी, नाभि, नृप, पार्थिव, बाहुज, मूर्द्धक, मूद्र्धाभिषिक्त, राजन्य, राजा, वर्म, विराज, विराट, वीर, सार्वभौम।
- क्षितिज : अंबरांत, अंबरारंभ, आकाश, आकाश रेख, आकाश षीर्ष, उत्कर्ष, उफुक, उर्ध्वबिन्दु, केंचुआ, खमध्य, खस्वस्तिक, चक्षुपथ, चरमबिन्दु, चोटी, ध्वनिगाही आकाश, नभशीर्ष, निकट आकाश, पराकाष्ठा, पराकोटि, पृथ्वीय आकाश, मंगल ग्रह, दिगंत, दिशान्त, दिशामण्डल, नरकासुर, पेड़, वातावरण, वियत, वृक्ष, शफ़क, शब्दवाही आकाश, शिरोबिन्दु, शीर्षाकाश, सुबिन्दु।
- क्षति : क्षय, घाटा, नाश, हानि, नुकसान।
- क्षण : भंगुर अनित्य, अस्थिर, क्षणिका, नश्वर, नाशवान।
- क्षीण : अल्प, कमजोर, कृष, क्षाम, थोड़ा, दुबला-पतला, बलहीन, बारीक, सूक्ष्म।
- क्षमता : ताकत, पहुँच, बल, शक्ति, सामर्थ्य,योग्यता।
- क्षय : अतिरोग, ऊष्मा, गदाग्रणी, छई, तपेदिक, दिक, नृपामय, यक्ष्मा, राज्यक्षमा, रोगराज, शोष।
- क्षर : अज्ञान, जल, जीवात्मा, नाशवान्, मेघ, शरीर।
- क्षिति : आवास, क्षय, गोरोचन, जगह, पृथ्वी, प्रलय-काल।